Τέχνη: η υποκειμενικότητα που ονειρεύεται

Η τέχνη, κατά τον Ηο§ο1, είναι η «αισθητή εμφάνιση της υποκειμενικότητας» (του πνεύματος). Τούτο σημαίνει ότι η αισθητική κατάσταση αποτελεί την συνθήκη για να κατασκευασθεί η υποκειμενικότητα της αισθητής όψης των πραγμάτων. Η κεντρική αυτή αλήθεια συνιστά την βάση για την εμφάνιση και την ανάπτυξη της μοντέρνας τέχνης. Πράγματι η μοντέρνα τέχνη σε σχέση προς την κλασική και την παραδοσιακή μορφή της τέχνης θεμελιώνεται στην υποκειμενικότητα και αναπτύσσει τον αυτοστοχασμό (δοΐόδΐτοβοχίοη) ως ουσιαστικό στοιχείο της. Η αναγωγή της υποκειμενικότητας σε ιδρυτική συνθήκη της μοντέρνας τέχνης σημαίνει την δημιουργία μιας πνευματικής (καλλιτεχνικής) αυτενέργειας, η οποία αφ’ ενός μεν θέτει το σύνολο των πραγμάτων ως αντικείμενο, αφ’ ετέρου δε αναπτύσσει την σχέση της αυτοσυνείδησης, δηλ. την σχέση του υποκειμένου με τον εαυτό του. Η ιδιαιτερότητα της μοντέρνας καλλιτεχνικής υποκειμενικότητας συνίσταται στο γεγονός ότι ενεργήματα, της συστάσεως του αντικειμένου και της αυτοσυνείδησης, διαπλέ- κονται μεταξύ τους κατά διαφορετικό εκάστοτε τρόπο χωρίς να υπακού- ουν σε κάποιο προγραμματικό και συντονιστικό σχεδιασμό όπως συμβαίνει στην περίπτωση της επιστημονικής υποκειμενικότητας. Η μοντέρνα τέχνη ως αισθητή υποκειμενικότητα αποτελεί έναν άλλο τρόπο συγκροτήσεως των πραγμάτων.

Οι καλλιτεχνικές έρευνες και αναζητήσεις, οι οποίες κινούνται εντός των πλαισίων της μοντέρνας τέχνης, θέτουν ως στόχο τους τον τρόπο με τον οποίο μπορούν να συσχετισθούν ή να σχεδιασθούν τα υποκειμενικά ενεργήματα της συστάσεως του αντικειμένου και της αυτοσυνείδησης. Το εικαστικό έργο του Φιλίππου Τσιάρα αποτελεί μια τέτοιου είδους καλλιτεχνική έρευνα· έχει ως στόχο του την κατασκευή ενός φαινομενολογικού τόπου όπου συναντώνται μια υπερανεπτυγμένη καλλιτεχνική υποκειμενικότητα από την μια και ένα ανορθολογικό, φανταστικό και ονειρικό αντικείμενο από την άλλη. Εκ πρώτης όψεως φαίνεται πως βρισκόμαστε μπροστά σε μια ζωγραφική, η οποία κατασκευάζει ένα αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσα στο πνεύμα και στην οντολογική κατάσταση των πραγμάτων. Το ερώτημα που τίθεται μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: πως μπορούν να συμφιλιωθούν οι εικόνες του ονείρου και της φαντασίας, τα σχήματα της φαινομενολογικής αντίληψης ή οι ιδέες του ανορθολογι- κού στοχασμού με το πανίσχυρο καλλιτεχνικό υποκείμενο, το οποίο λειτουργεί ως τοποτηρητής της εικαστικής διαφοράς;

Το εικαστικό έργο του Τσιάρα αποτελεί απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα. Γι’ αυτό, εξ’ άλλου, γίνεται λόγος για καλλιτεχνική έρευνα εντός των πλαισίων της μοντέρνας τέχνης.

Ο Τσιάρας δεν υπονομεύει την υποκειμενικότητα για να προχωρήσει προς μια φαινομενολογική τέχνη, ούτε στρέφεται εναντίον της μοντέρνας τέχνης για να καταλήξει σε ψυχολογικές περιγραφές της κατάστασης των πραγμάτων. Αλλά ζωγραφίζει για να επιτύχει την διαμεσολά- βηση δύο αντιθετικών καταστάσεων, του ορθολογικού υποκειμένου και του ονειρικού αντικειμένου.

Με την ζωγραφική του ο Τσιάρας επαναπροσδιορίζει την βασική οργανωτική αρχή της μοντέρνας τέχνης.

Αυτή η αρχή, κατά τον Αάοτηο, δεν είναι άλλη από την «άρνηση της σύνθεσης»: η μοντέρνα τέχνη οφείλει να στραφεί εναντίον της ίδιας της αρχής της αισθητικής σύνθεσης προκειμένου να αρθρώσει την αισθητική αλήθεια. Για την ζωγραφική του Τσιάρα η ενδοαισθητική επίθεση κατά της μοντέρνας τέχνης ως μορφής συνίσταται στον εικαστικό εντοπισμό ενός φαινομενολογικού τόπου, όπου εγκαθίστανται ένα υποκείμενο που ονειρεύεται και ένα αντικείμενο που σκέπτεται.

Θα πρέπει ακόμη να τονισθεΐ ότι οι εικαστικές έρευνες του Τσιάρα για την διαμεσολάβηση του ορθολογικού υποκειμένου και του ονειρικού αντικειμένου διεξάγονται με κύριο στόχο τον επαναπροσδιορισμό της αισθητικής αλήθειας. Στο έργο του Τσιάρα οι ζωγραφικοί πίνακες δεν είναι ορθολογικές εκφράσεις του αισθητικού υποκειμένου ούτε εικαστικές αναπαραστάσεις ανορθολογικών καταστάσεων. Είναι οι μορφικές εκδηλώσεις του φαινομενολογικού τόπου στον οποίο διαπλέκονται το υποκείμενο που ονειρεύεται και το αντικείμενο που σκέπτεται. Ο παράδοξος και παράξενος αυτός εικαστικός τόπος του Τσιάρα είναι ο διαλεκτικός τόπος της αισθητικής αλήθειας.

Η ζωγραφική του Τσιάρα ως αισθητική αλήθεια θεμελιώνεται στην ονειρική ανασυγκρότηση του υποκειμένου και την στοχαστική αναδιάρθρωση των πραγμάτων. Το περιεχόμενο αλήθειας των έργων του Τσιάρα ορίζεται ως διαλεκτική διαμεσολάβηση του υποκειμένου που ονειρεύεται και του αντικειμένου που σκέπτεται. Η ιδιότυπη τούτη συνάντηση υποκειμένου και αντικειμένου στην ζωγραφική του Τσιάρα αποτελεί μια ριζική πρόταση για τον επαναπροσδιορισμό,

1.             — της αισθητικής (συνθετικής) αρχής της μοντέρνας τέχνης και

2.             — της αισθητικής αλήθειας ως φαινομενολογικού τόπου, όπου το υπο

κείμενο δεν είναι εντελώς υποκείμενο και το αντικείμενο δεν είναι εντελώς αντικείμενο#

Στην περίπτωση του Τσιάρα ο επαναπροσδιορισμός της αισθητικής σύνθεσης της μοντέρνας τέχνης διατυπώνεται και ως αίτημα να γεφυρω- θεί η ασυμμετρία ανάμεσα στην αισθητική αλήθεια και την αναπαραστα- τική αλήθεια (την αλήθεια με την έννοια της αντιστοιχίας προς την πραγματικότητα). Ο αληθινός κόσμος είναι ο κόσμος της ζωγραφικής και της τέχνης εν γένεν αντιθέτως ο ρεαλιστικός κόσμος είναι φενάκη και ψευδαίσθηση. Αν σε κριτήριο αλήθειας αναχθεΐ ο φαινομενολογικός τόπος της ζωγραφικής του Τσιάρα, τότε οι προσδιορισμοί της αλήθειας και του ψεύδους επανακαθορίζονται όχι με βάση την οντολογική αντίληψη της αλήθειας αλλά με βάση την αισθητική αντίληψη της αλήθειας. «Η τέχνη κατά παράδοξο τρόπο» γράφει ο Αάοτηο, «πρέπει να επιβεβαιώνει ό,τι είναι ασυμφιλίωτο και εν τούτοις να τείνει προς την συμφιλίωσή του».

Η ζωγραφική του Τσιάρα αποτελεί μια ριζοσπαστική προσπάθεια να επαναπροσδιορισθούν οι συνθήκες παραγωγής της αισθητικής αλήθειας και ταυτόχρονα να οριοθετηθούν οι ενδοαισθητικές προϋποθέσεις για την κατασκευή μιας αισθητικής υποκειμενικότητας που ονειρεύεται.

Η απόσταση ανάμεσα στο πνεύμα και στο όνειρο συμπίπτει με την απόσταση ανάμεσα στην αρχή της μοντέρνας τέχνης και τις προσπάθειες επαναπροσδιορισμού της συνθετικής αρχής της. Η τέχνη ως «αισθητή εμφάνιση της υποκειμενικότητας» και η τέχνη ως φαινομενολογικός τόπος συνάντησης του υποκειμένου που ονειρεύεται και του αντικειμένου που σκέπτεται αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος: της μοντέρνας τέχνης. Η ζωγραφική του Τσιάρα ως τέχνη της υποκειμενικότητας και ταυτόχρονα ως φαινομενολογική τέχνη έχει τις απαρχές της στις προσπάθειες ανασύνταξης της συνθετικής αρχής της μοντέρνας τέχνης και συνιστά έναν εικαστικό προσδιορισμό μιας άλλης όρασης του κόσμου.

Θεόδωρος Γεωργίου